Η «Μάστιγα» του Αιώνα ως «Μαστίγιο» Διακρίσεων και Αποκλεισμού

Η «Μάστιγα» του Αιώνα ως «Μαστίγιο» Διακρίσεων και Αποκλεισμού

Του Δρ. Θανάσης Στραβοσκούφης

Πολιτικός Επιστήμονας - Κοινωνικός Ανθρωπολόγος

Επιστημονικός Συνεργάτης ΔΙΚΣΕΟ

Σήμερα τριάντα χρόνια σχεδόν από την επιστημονική πιστοποίηση της εμφάνισης του Συνδρόμου Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας, είναι ευρύτατα γνωστό ότι αφορά πλέον όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από χρώμα δέρματος, κουλτούρες, ιδεολογίες και πολιτισμούς. O ιός HIV που οδηγεί στο AIDS μεταδίδεται με συγκεκριμένους τρόπους όπως υπεδείχθη από την επιστημονική κοινότητα και όχι με την καθημερινή κοινωνική επαφή, στοιχείο, που κατά τις αρχές της δεκαετίας του ΄80 αποτέλεσε την καταστροφική απαρχή μιας σειράς διακρίσεων.

Διακρίνουμε τρεις φάσεις του AIDS: Η πρώτη φάση αφορά στην προσβολή από την HIV λοίμωξη. Η δεύτερη φάση αρχίζει όταν εμφανίζονται τα συμπτώματα και τα κρούσματα είναι ορατά. Τότε μιλάμε για την εκδήλωση της ασθένειας του AIDS. Η τρίτη φάση αποτελεί την επιδημία του στιγματισμού και της διάκρισης. Η φάση αυτή είναι η πιο δύσκολα αντιμετωπίσιμη και εμποδίζει την αντιμετώπιση των προηγούμενων. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, στη Διακήρυξη Δέσμευσης για τον HIV και το AIDS, επισημαίνει στο άρθρο 13 ότι: «ο στιγματισμός, η σιωπή, οι διακρίσεις και η άρνηση καθώς και η έλλειψη εμπιστευτικότητας, υπονομεύουν τις προσπάθειες πρόληψης και θεραπείας και αυξάνουν τις επιπτώσεις της επιδημίας σε άτομα, οικογένειες, κοινότητες και έθνη».

Η απόδοση, από το υγιές τμήμα του κοινωνικού συνόλου, μίας «μολυσματικής ταυτότητας» για τα οροθετικά άτομα, με βαρύτατες κοινωνικές συνέπειες για τους ίδιους τους ασθενείς και τις οικογένειές τους, ήταν σήμα κατατεθέν για μία ανώριμη στην ανεκτικότητα κοινωνία. Πέραν της κοινωνικής κατακραυγής, υπήρξαν ακόμα και περιστατικά στην Ελλάδα του ΄80 όπου δεν χορηγήθηκε ακόμα και ιατρική - χειρουργική και φαρμακευτική φροντίδα στα οροθετικά άτομα. Πλέον η δημιουργία ενός νέου κοινωνικού στίγματος ήταν μία πραγματικότητα.

Η όλη κατάσταση μας έφερε στη θύμηση, έστω και με μία μικρή σχετικότητα, την Αρχαία Ελλάδα όπου πολίτες με λογής κοινωνικά ελαττώματα, περιφέρονταν στους δρόμους, φέρνοντας διακριτικά κοψίματα και σημάδια, στίγματα δηλαδή, έτσι ώστε οι υπόλοιποι πολίτες να περιφρονούν και να τιμωρούν με αυτή την περιφρόνηση όσους δεν τηρούσαν κοινωνικοπολιτικά κριτήρια. Πχ δούλος, εγκληματίας, προδότης άρρωστος κλπ. Μπορεί οι πάσχοντες από τον ιό να μην φέρνουν στο σώμα τους σημάδια, ωστόσο, έστω και αφανή, τα ίδια να επιδρούν στον κοινωνικό τους βίο. Ανεξάρτητα με τα χαρακτηριστικά αυτής της κοινωνικής εξορίας, που με βάση τη βιβλιογραφία παρατηρείται σε πολλές κοινωνίες και πολιτισμούς, είναι σίγουρο ότι ένα άτομο στιγματισμένο φέρει ως ταυτότητα μία ηθική μόλυνση η οποία είναι επικίνδυνη για την υπόλοιπη κοινωνία και στόχο έχει την διατάραξη της ευταξίας.

Ως ενισχυτικό στοιχείο της κοινωνικής εξορίας και του στίγματος τότε αλλά και σήμερα, παραμένει ο φόβος. Ο φόβος για το άγνωστο και το διαφορετικό που εμποδίζει την εξάλειψη των στερεοτύπων και δεν ανοίγει την πόρτα στην ανοχή. Και ενώ είναι γνωστό πια ότι ο ιός δεν προτιμά συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες ή δεν μεταδίδεται παρά μόνο υπό προυποθέσεις, η κοινωνική αναταραχή συντηρείται με βάση τον επίκτητο φόβο αλλά και την παρωχημένη ηθικοπλασματική ιδεολογία, λειτουργώντας αποτρεπτικά στην υιοθέτηση μιας ασφαλούς αντιμετώπισης των οροθετικών ατόμων ακόμα και σε επίπεδο συνομιλίας.

Στη δεκαετία του ΄90, μαζικές κινητοποιήσεις κατοίκων συγκεκριμένων περιοχών ενάντια στην κατασκευή ειδικών ξενώνων και ειδικών ιατρείων του Κέντρου Ειδικών Λοιμώξεων όπως λ.χ στα Καμίνια Αττικής, στα Πατήσια και στη Θεσσαλονίκη προβλημάτισαν τις κρατικές αρχές αλλά και τις οργανώσεις σχετικά με την υιοθέτηση πρακτικών που θα μείωναν ή θα ελαχιστοποιούσαν τις εκφράσεις κοινωνικού διωγμού. Σε συνετεύξεις που έδωσαν σε ερευνητές οι οροθετικοί των πρώτων χρόνων επισημαίνουν τον εμπαιγμό, την αδιαφορία, την αρνητική συμπεριφορά και την αποστροφή της κοινωνίας.

Οι συνέπειες των διακρίσεων και του στιγματισμού είναι για κείνους ακόμα και σήμερα πολυδιάστατες. Ψυχολογικά εκδηλώνεται κατάθλιψη, έλλειψη αυτοεκτίμησης, απελπισία κλπ. Κοινωνικά ο στιγματισμός και οι προκαταλήψεις οδηγούν στον αποκλεισμό από όλες τις κοινωνικές διεργασίες. Η απώλεια μιας εργασιακής θέσης, η απόλυση από τον στρατό με συνοπτικές διαδικασίες, η δυσκολία εξεύρεσης σχολείου για κάποιον οροθετικό μαθητή, η άρνηση παροχής υπηρεσιών στις οποίες έχουν δικαίωμα όλοι οι πολίτες αποτελούν ένα παράδειγμα. Σε προσωπικό κύκλο, οι διακρίσεις σημαίνουν την απώλεια των φίλων, του ερωτικού συντρόφου, η ακόμα και της οικογένειας.

Σήμερα, έχουμε σταματήσει να μιλάμε για μια ασθένεια που οδηγεί αναγκαστικά σε θάνατο. Παρότι η άλλοτε «μολυσματική ασθένεια» παραμένει ως έχει από την άποψη της ιατρικής πρόκλησης, θα έλεγε κανείς ότι δεν κουβαλά μαζί της την κοινωνική υστερία της δεκαετίας του ΄80 και του ΄90. Αυτό μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση το γεγονός ότι και αντίστοιχες σοβαρές ασθένειες, με κοινωνικές προεκτάσεις του αιώνα που πέρασε όπως η φυματίωση, η νόσος του Χάνσεν και η σύφιλη, στο πέρασμα του χρόνου μείωσαν την αρνητική κοινωνική διείσδυση που προκαλούσε τον κοινωνικό αποκλεισμό των πασχόντων. Αυτό οφείλεται βέβαια στο γεγονός ότι ανακαλύφθηκαν ουσίες που περιόρισαν ή και εξάλειψαν τις ασθένειες αυτές, πράγμα που δεν ισχύει όμως με τον ιό HIV και το AIDS. Ωστόσο η καλύτερη πληροφόρηση αλλά και η πληρέστερη ενημέρωση βοήθησε στο να αμβλυνθούν ακραία φοβικά περιστατικά ρατσισμού.

Γιατί όμως ακόμα δεν έχει εξαλειφθεί παντελώς αυτό το κοινωνικό στίγμα εφόσον οι περισσότεροι γνωρίζουν πια ότι ο κίνδυνος της μετάδοσης του HIV δεν αποτελεί μέρος ενός επιδημικού σοκ;

Ένα άτομο που έχει μολυνθεί από ένα σεξουαλικώς μεταδιδόμενο νόσημα ανήκει σε μία κατηγορία ατόμων που «τιμωρήθηκαν» σωματικά και ηθικά για την επιλογή τους να έχουν μία «παρεκλίνουσα συμπεριφορά» που δεν ανήκει στα ιδεώδη και τα φανατικά πιστεύω μίας συμπαγούς κοινωνικής ομάδας με συντηρητικό ή παραδοσιακό μοντέλο διαβίωσης. (Η κοινότητα των ομόφυλων ζευγαριών, οι εκδιδόμενες γυναίκες, αλλά και οι χρήστες ουσιών ήταν και είναι ακόμα ένα αρνητικό παράδειγμα ηθικής παρέκκλισης που τιμωρήθηκαν αναγκαστικά από τον ιό HIV). Εδώ πρέπει να υποβάλουμε το ερώτημα; ποια η θέση της κοινωνίας για τους οροθετικούς που μολύνθηκαν κατά λάθος από τον ιό, π.χ μέσω μιας μετάγγισης;

Το αποτέλεσμα είναι ότι η «υγιής ομάδα πρότυπο», αφού ελέγξει τον πάσχοντα κοινωνικά να τον αποδοκιμάσει και ηθικά, ελαχιστοποιώντας έτσι την ανοχή απέναντί του, μιας και παραβίασε τους κοινωνικούς κανόνες που η ίδια είχε ατύπως θεσπίσει. Ένας «δίκαιος» κόσμος δεν μπορεί να χωρέσει στις τάξεις του άτομα που θα διαταράξουν την γαλήνη αλλά κι την ευταξία. Αυτό το σύστημα εξοστρακισμού δυστυχώς επικρατεί ως μέρος μιας γενικότερης ιδεολογίας και διεισδύει στην ευρύτερη κοινωνία λειτουργώντας παραδειγματικά. Ασθενείς που μπήκαν σ’ αυτή τη διαδικασία, αρνήθηκαν σύμφωνα με έρευνες, ακόμα και να ζητήσουν ιατρική βοήθεια για να μην στιγματιστούν. Άτομα που ανησυχούν ότι μπορεί να έχουν μολυνθεί αποφεύγουν ακόμα και σήμερα να υποβληθούν στη διαδικασία εξέτασης. Ο φόβος για το αναπόφευκτο γίνεται μεγαλύτερος από τον φόβο του ίδιου του θανάτου μέσα από την επερχόμενη κοινωνική απομόνωση.

Εδώ μπορούμε να πούμε ότι ο κοινωνικός θάνατος ίσως τελικά μπορεί να έχει μία αργόσυρτη και βασανιστική υπεροχή για τον πάσχοντα έναντι εκείνου του βιολογικού. Πόσο μάλιστα όταν οι κοινωνικές σχέσεις είναι πλέον ρευστές και οι κοινωνικές ταυτότητες, που τόσο είναι απαραίτητες, έχουν σημαντικά αλλοιωθεί.

Ο φόβος, η άγνοια, τα φανατικά πιστεύω των ανθρώπων, η άρνηση στη διαφορετικότητα, και η ορθόδοξη λογική περί μοναδικής αλήθειας, φτιάχνουν μία κοινωνία η οποία δεν είναι ανεκτική, μοιάζει περισσότερο μ’ αυτές του παρελθόντος ενώ στηρίζουν ακόμα και πολιτικές ιδεολογίες με ασαφή περιεχόμενο βασισμένες στην μαζοποίηση, στην άγνοια και στον εύκολο εξοστρακισμό. Όλοι μας μπορούμε να κάνουμε την αυτοκριτική μας και να δούμε αν επηρεαζόμαστε και επηρεάζουμε και άλλους από τα παραπάνω.

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσαν την προηγούμενη Δευτέρα στη δημοσιότητα η υπηρεσία του ΟΗΕ κατά του AIDS (UNAIDS) μειώθηκαν περίπου κατά ένα πέμπτο μέσα σε δέκα χρόνια οι περιπτώσεις νέων μολύνσεων με τον ιό του AIDS. Εκτιμάται ότι περίπου 30 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους εξαιτίας του ιού του AIDS από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, ενώ οι φορείς του ιού ΗΙV υπολογίζονται στα 60 εκατομμύρια, σύμφωνα με τον ΟΗΕ και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. "Από το 1999, όταν η επιδημία είχε φθάσει στην κορύφωσή της, ο αριθμός των νέων κρουσμάτων μειώθηκε κατά 19%, δηλαδή στα 2,6 εκατομμύρια το 2009". Στην Ελλάδα δυστυχώς δεν ισχύει αυτό αναλογικά. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, υπάρχουν 10.450 καταγεγραμμένοι φορείς του HIV και 5.100 άτομα υπό θεραπεία. Η νόσος εμφανίζει ήπιες αυξητικές τάσεις.

Τι μπορούμε να κάνουμε για να έχουμε λοιπόν μία κοινωνία με λιγότερη απάθεια και έλλειψη υπεύθυνης στάσης πάνω στις κοινωνικές διακρίσεις αφού έχουμε μεγάλο ποσοστό οροθετικών; Πολλά όπλα δεν υπάρχουν παρά μόνο ένα: η τεκμηριωμένη ενημέρωση, όχι η άγνοια και η ηθελημένη αντίδραση. Εφόσον η νόσος δεν κάνει διακρίσεις, έτσι και μεις δεν μπορούμε να κάνουμε. Από μικρή ηλικία χρειάζεται ενημέρωση δηλαδή μεταφορά γνώσεων, οι οποίες μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας θα εσωτερικευθούν διαχρονικά. Οι ευθύνες της πολιτείας, είναι γνωστές και δεν είναι της παρούσης στιγμής να αναλύσουμε την πολιτική της.

Αρκεί μόνο ν’ αναφέρουμε ότι στην Ελλάδα υπάρχουν Μονάδες Ειδικών Λοιμώξεων σε 6 από τους 52 νομούς της χώρας. Οι περισσότερες μονάδες βρίσκονται συγκεντρωμένες στην Αττική (14 Μ.Ε.Λ.) και οι υπόλοιπες (6 Μ.Ε.Λ.) βρίσκονται στην περιφέρεια. Ενέργειες όπως:

· Βιβλιάριο υγείας απόρων · Ιατρο-φαρμακευτική κάλυψη

· Επιδόματα για άτομα με HIV/AIDS · Κάρτα Μετακίνησης Ατόμων με Αναπηρίες

· Δελτίο Κοινωνικού Τουρισμού · Κάρτα Πολιτισμού

· Ευκαιρίες απασχόλησης · Φοροαπαλλαγές

· Εισαγωγή σπουδαστών ΑΜΕΑ · Απαλλαγή από τη στράτευση

· Δωρεάν αστικές τηλεφωνικές κλήσεις & έκπτωση Internet

διευκολύνουν τη ζωή των πασχόντων.

Ελπιδοφόρα είναι η παρουσία των ΜΚΟ, των εθελοντικών οργανώσεων, των κοινωνικών συνεταιρισμών περιορισμένης ευθύνης που προσπαθούν με ομάδες υποστήριξης να καλύψουν το απρόσωπο κενό που δημιουργείται ανάμεσα στους πάσχοντες, την κοινωνία και την πολιτεία. Δύο κυβερνητικές οργανώσεις «PRAXIS» και «Κέντρο Ζωής» παρουσιάζουν από σήμερα και μέχρι τις 22 Δεκεμβρίου σε όλη την Ελλάδα, εκδηλώσεις και δρώμενα ευαισθητοποίησης, πληροφόρησης και εκπαίδευσης τόσο για τους Έλληνες, όσο και για τους μετανάστες που ζουν στη χώρα μας.

Δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός έχει πολλά πρόσωπα. Στην εργασία, στην υγεία, στην εκπαίδευση, στην στέγαση ο φορέας του HIV αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα επανένταξης. Πεποίθησή μου είναι ότι εάν ξεχωριστά δεν αναλάβουμε την ευθύνη αυτών των ανθρώπων, και αν επιτέλους δεν κάνουμε έναν ανοιχτό διάλογο για το AIDS και τη σεξουαλικότητα, οικοδομούμε μία κοινωνία απρόσωπη, ακόμα πιο ρευστή και με αξίες που δεν αντιπροσωπεύουν τον ανθρωπισμό και την κοινωνική δικαιοσύνη. Τελειώνω δανειζόμενος τη φράση του αφροαμερικανού ηγέτη Martin Luther King: Μπορεί να έχουμε έρθει όλοι με διαφορετικά καράβια, αλλά τώρα είμαστε όλοι στην ίδια βάρκα.